Niedługo czas zimowej kanikuły dzieci i młodzieży. Zapewne ze względu na sytuację gospodarczą kraju, inflację i ciągły wzrost cen, wielu milusińskich tych starszych, i tych młodszych pozostanie na ferie w domach. Chciałabym więc zaproponować Państwu jednodniową, rodzinną wycieczkę na Kielecczyznę: do Jaskini Raj, zrewitalizowanego zamku w Chęcinach, Centrum Nauki Leonardo da Vinci i Parku Etnograficznego w Tokarni – będącego jednym z oddziałów Muzeum Wsi Kieleckiej. I właśnie to ostatnie miejsce – nie kryję, że bliskie mojemu sercu – chciałabym Państwu przybliżyć.
Muzeum Wsi Kieleckiej oficjalnie utworzono 21 sierpnia 1976 r., natomiast działalność naukową i badawczą nowa placówka skansenowska rozpoczęła od 1 stycznia 1977 r. Projekt zabudowy Parku Etnograficznego opracował w 1971 r. prof. dr hab. Roman Reinfuss, który pracę nad tym zagadnieniem rozpoczął już w latach 50. XX w. W Założeniach Wstępnych dla Parku Etnograficznego Województwa Kieleckiego profesor zwracał uwagę na centralne położenie terenu Kielecczyzny w stosunku do sąsiednich regionów, co niewątpliwie wpłynęło na ukształtowanie ciekawego etnograficznie obszaru, na którym krzyżowały się i nakładały różne wpływy kulturowe. W tych Założeniach przewidziano powstanie: sektora nadwiślańskiego, sektora budownictwa terenów lessowych, sektora budownictwa świętokrzyskiego i sektor budownictwa terenów północnych. Zabudowę skansenu uzupełniać miały luźne zespoły zabudowy m.in. dworski i kościelny oraz budynki użyteczności społecznej takie jak: szkoła, „szpital” (przytułek), karczma zajezdna, młyny wodne i wiatraki. Tyle założenia. Obecnie, po ponad 40 latach działalności Muzeum, mogę Państwa zaprosić do obejrzenia bardzo ciekawej zabudowy skansenu, składającej się z ponad 80 zabytków architektury ludowej, pokazanej w wyraźnie wyodrębnionych sektorach i posadowionej na 62 ha terenu. Są to Zespoły:
- Sektor Budownictwa Małomiasteczkowego;
- Sektor Budownictwa Terenów Wyżynnych;
- Sektor Budownictwa Dworsko-Folwarcznego;
- Sektor Budownictwa Świętokrzyskiego;
- Sektor Budownictwa Terenów Lessowych;
- Sektor Budownictwa Nadwiślańskiego.
Wycieczkę po skansenie rozpoczynamy odzwiedzania ZESPOŁU BUDOWNICTWA MAŁOMIASTECZKOWEGO.
Sektor ten zlokalizowano niedaleko wejścia do Muzeum. Budynki wchodzące w jego skład, tworzą zarys małomiasteczkowego rynku, z zabudową charakterystyczną dla małych osad miejskich Kielecczyzny, takich jak: Łagów, Daleszyce, Wąchock czy Chęciny. W zabytkowych obiektach, na podstawie opracowanych scenariuszy i dokumentacji etnograficznych, odtworzono wnętrza, ukazujące zróżnicowany przekrój społeczny oraz tradycyjne zajęcia i rzemiosła mieszkańców miasteczek Kielecczyzny. W sektorze tym podziwiać możemy m.in. spichlerz klasztorny z Chęcin (koniec XVIII w.), spichlerz z Wyszmontowa (XVIII w.), dom ze Skorzowa (koniec XIX w.), w którym urządzono ekspozycję przedstawiającą wnętrze domu i gabinetu małomiasteczkowego lekarza. Naprzeciwko w dawnej Organistówce z Bielin (XIX w.) obejrzeć można wnętrze dawnej apteki. Ciekawymi obiektami tego zespołu są również: chałupa z Szydłowa (1705 r.), gdzie pokazano wnętrze mieszkalne żydowskiej rodziny oraz domy z Wąchocka (1863, 1870 r.). W jednym z nich przygotowano ekspozycję pokazującą małomiasteczkowy, polski sklepik, w drugim zaś atelier fotograficzne. Bardzo interesującym zabytkiem architektury drewnianej Kielecczyzny posadowionym w tym sektorze jest kościół z Rogowa pochodzący z 1763 r., którego ołtarze – główny i dwa boczne oraz ściany – ozdabia bogata polichromia.
Kierując się w lewą stronę od wejścia, mijając drewniany krzyż z Zagorzyc (1918 r.), docieramy do SEKTORA BUDOWNICTWA TERENÓW WYŻYNNYCH.
W Zespole tym prezentowane są chałupy, budynki gospodarcze i mała architektura, pochodzące z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Zabytkowe zagrody okólne, kuźnia i pojedyncze zabudowania drewniane, odtwarzają układ osadniczy dawnej wsi „rzędówki” o zabudowie często spotykanej na tamtych terenach. Poza zwartą zabudową osady, na wzniesieniu górującym nad doliną rzeki Czarnej Nidy, posadowiono dwa drewniane wiatraki – „koźlak” z Dębna (1880 r.) i „holender” z Grzymałkowa (1931 r.), współtworzące tradycyjny pejzaż XIX-wiecznej wsi. Ponadto na terenie Zespołu można zobaczyć: zagrodę z chałupą z Bukowskiej Woli (1875 r.), w której urządzono ekspozycje prac znanego twórcy ludowego Jana Bernasiewicza oraz bardzo ciekawe architektoniczne obiekty – zagrody okólne z Kaliny Małej i Szczepanowic.
Podążając piaszczystą drogą dochodzimy do SEKTORA BUDOWNICTWA DWORSKO-FOLWARCZNEGO.
Zespół budownictwa dworsko-folwarcznego prezentuje cenne zabytki dawnej architektury dworskiej, wraz z charakterystycznymi budynkami gospodarczymi. Centralne miejsce w sektorze zajmuje drewniany, modrzewiowy, XIX-wieczny dwór z Suchedniowa (ok. 1812 r.), z ekspozycją wnętrz pochodzących z końca XIX w. Do budynku od strony Sektora Małomiasteczkowego prowadzi reprezentacyjna aleja lipowa. Sielski klimat dawnej siedziby ziemiańskiej tworzy otaczająca ją zieleń z ukwieconym gazonem, podjazdem oraz położonym nieopodal owocowym sadem. Obok dworu wybudowane zostały budynki „ośmioraka” z Rudy Pilczyckiej (ok. 1914 r.), przeznaczonego na pokoje gościnne oraz spichlerz ze Złotej Pińczowskiej (1719 r.), w którym prezentowane są wystawy czasowe. Sektor dopełniają bardzo ciekawy architektonicznie spichlerz z Rogowa (1684 r.), stodoła dworska z Radkowic (1855 r.) i piętrowy spichlerzyk ze Staszowa (2. poł. XVIII w.).
Drogą idącą wzdłuż pól i szpaleru dorodnych modrzewi dochodzimy do SEKTORA BUDOWNICTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO.
Jest to Zespół budynków i zagród pochodzących z terenów Gór Świętokrzyskich, który odwzorowuje układ tradycyjnej wsi „ulicówki”. Malownicza „wieś” górska, położona jest w skansenie na stoku niewielkiego wzniesienia. Przez środek odtworzonej osady biegnie kamienista, opadająca w dół droga, prowadząca w kierunku ściany lasu. W sektorze zaprezentowano najcenniejsze przykłady świętokrzyskiego, drewnianego budownictwa ludowego pochodzące zarówno z XVIII w., jak i XIX w., uzupełnione o obiekty małej architektury sakralnej. Nad wsią widoczne są budynki wiatraków: „paltraka” z Grzmucina i „koźlaka” z Janika – tradycyjnych młynów wietrznych, tworzących elementy, zapomnianego wiejskiego krajobrazu. Na szczególną uwagę wśród posadowionych w sektorze obiektów zasługuje chałupa z Woli Szczygiełkowej, w której urządzono wnętrze szkoły z okresu międzywojennego oraz chałupa ze Słupi Starej, w której obejrzeć można wystawę pszczelarską.
Następnie idąc utwardzoną drogą biegnącą przez las oraz wśród polan porośniętych poziomkamiwchodzimy w przestrzeń SEKTORA BUDOWNICTWA TERENÓW NADWIŚLAŃSKICH.
W sektorze tym zaprezentowano budynki i zagrody w układzie osadniczym wsi „ulicówki”, wzorowanym na osadach: Niedziałki (k. Staszowa) oraz Ostrowce i Zborówek (k. Buska-Zdroju). Charakterystyczną cechą ludowej architektury wiejskiej z tamtych terenów, jest częste stosowanie w chałupach sumikowo-łątkowej konstrukcji ścian, a także wikliny jako, materiału wypełniającego ściany w budynkach gospodarczych. Obok chałup z Niedziałek (1860 r.) i z Ostrowiec (1840 r.), a także stodoły z Ciuślic (2. poł. XIX w.), której ściany wykonano właśnie z wikliny, można tu obejrzeć młyn wodny z kompletem urządzeń pochodzący z Piasku Wielkiego (1931 r.) i dużo starszy, bardziej archaiczny młyn wodny z Płaszowa (1853 r.).
Podążając wśród pagórków porośniętych łąką docieramy do końca naszej wycieczkiczyli ostatniego zespołu zabudowań – SEKTORA BUDOWNICTWA TERENÓW LESSOWYCH.
Budynki mieszkalne i gospodarcze wchodzące w skład tej części skansenu prezentują układ osadniczy „wielodrożnicy”, wzorowany na zabudowie wsi Świątniki. Sektor gromadzi zabytki pochodzące z terenów Wyżyny Sandomierskiej, gdzie dominują żyzne gleby lessowe. Niektóre z chałup posadowionych na terenie skansenu, w wilgotnym obniżeniu terenu, zachowały archaiczne cechy, takie jak drzwi na „kołowrocie” czy rzadko spotykane rozwiązanie konstrukcyjne urządzeń ogniowych z kominem sztagowym. Bardzo interesującymi obiektami prezentowanymi w sektorze są zabytki architektury: gromadzka studnia kieratowa z Gór Pińczowskich (1850 r.), chałupa z Chrobrza (1858 r.), chałupa ze Świątnik (1758 r.) oraz stojący na niewielkim wzniesieniu wiatrak holenderski z Pacanowa (1913 r.).
Mam nadzieję, że ta krótka wycieczka po wybranych obiektach zlokalizowanych na terenie Parku Etnograficznego w Tokarni zachęci Państwa do odwiedzenia tego miejsca. Tych z Państwa, którzy z przyczyn różnych nie wybiorą się na wycieczkę do Skansenu zapraszam na wirtualny spacer, który można obejrzeć na oficjalnej stronie Muzeum Wsi Kieleckiej.
fot. Leszek Gawlik
Beata Wojciechowska