Z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet, Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” zaprasza do obejrzenia nowej wystawy w fotoplastykonie, zatytułowanej „Wyjątkowe kobiety na kartach historii Radomia”. Nowa ekspozycja prezentuje osiem fotografii w formie par stereoskopowych, które dają efekt trójwymiarowości.
Zdjęcia przedstawiają krótkie biogramy oraz wizerunki: Marii Fłołtyn, Marii Gajl, Teresy Grodzińskiej, Marii Kelles-Krauz, Heleny Kisiel, Wandy Malczewskiej, Haliny Szpilman oraz Marii Walewskiej.
Zanim jednak wybiorą się Państwo do fotoplastykonu, gorąco zapraszamy do zapoznania się z nieco dłuższymi biogramami oraz z ciekawostkami z życia bohaterek wystawy, które zebrała Elwira Dzikowska.
Maria Fołtyn (1924-2012) – radomianka, absolwentka słynnej „gajlówki”, śpiewaczka (sopran dramatyczny), reżyser operowy. Studia wokalne odbyła pod kierunkiem Adama Didura w Katowicach, następnie Wandy Hendrich i Adama Ludwiga w Sopocie. Wokalne umiejętności szlifowała również pod kierunkiem Ady Sari w Warszawie i Giulli Tess w Vercelli. W latach 1949-1962 była solistką Opery Warszawskiej – tu zadebiutowała rolą Balladyny w „Goplanie” W. Żeleńskiego. Występowała w teatrach operowych Lubeki i Hamburga. Przez wiele lat pracowała na scenie Teatru Wielkiego w Łodzi. W latach 1969-1973 studiowała na Wydziale Reżyserii w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. Była wielką popularyzatorką muzyki Stanisława Moniuszki w Polsce i za granicą. Jako reżyser zrealizowała wszystkie dzieła muzyczne Moniuszki; „Halkę” wystawiła m.in. w Turcji, na Kubie, w Meksyku, Brazylii, Japonii. Przez 20 lat była dyrektorem artystycznym Międzynarodowego Festiwalu Moniuszkowskiego w Kudowie Zdroju. Za zasługi w dziedzinie kultury była wielokrotnie nagradzana i odznaczana – otrzymała m.in. tytuł „Zasłużony dla Kultury Narodowej”. W 2000 roku została uhonorowana tytułem doktora honoris causa Akademii Muzycznej we Wrocławiu.
Maria Henryka Gajl (1865-1945), nauczycielka, wybitny pedagog, założycielka słynnej szkoły dla dziewcząt potocznie nazywanej „Gajlówką” (Zakłady Naukowe Żeńskie Marii Gajl). Była kobietą przedsiębiorczą, pasjonatką idei wychowania i wykształcenia pokolenia światłych i mądrych kobiet. Po carskim ukazie tolerancyjnym w 1905 r., kierowała założoną przez siebie (przy pomocy finansowej brata i nauczycielki – Marii Fudalej) prywatną, trzyklasową żeńską szkołą, przekształconą już w 1906 r. w szkołę siedmioklasową, w której językiem wykładowym był język polski. Nauczanie historii i literatury polskiej było prowadzone w konspiracji. Szkoła stała się przedsięwzięciem rodzinnym; oprócz Marii Gajl, która uczyła geografii i arytmetyki w skład grona pedagogicznego weszły również jej siostry: Aleksandra Gajl – polonistka, Julia Gajzler i Jadwiga Cyrańska. Wybuch I wojny światowej zastopował rozwój działalności szkoły; w tym czasie Maria Gajl weszła w skład Komisji Szkolnej w Radomiu i przyjęła do swojego gmachu żeńskie oddziały seminarium nauczycielskiego zostając kierownikiem tej szkoły. Na przełomie lat 1917–1918 siedmioklasowa szkoła została przekształcona w gimnazjum ośmioklasowe z prawami szkoły państwowej. W 1932 r. Maria Gajl otworzyła szkołę podstawową i wtedy obie szkoły przyjęły nazwę „Zakłady Naukowe Żeńskie Marii Gajl w Radomiu”. Na tyłach budynku mieścił się duży ogród, w którym hodowano rośliny, warzywa, gdzie również było miejsce do ćwiczeń fizycznych i przygotowywania corocznych tzw. „popisów” uczennic. W 1936 r. Maria Gajl odeszła na emeryturę, zmarła w 1945 r. została pochowana na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Limanowskiego w Radomiu.
CIEKAWOSTKI:
1. W 1934 r. odbyła się uroczystość związana z wmurowaniem tablicy pamiątkowej poświęconej czterem absolwentkom szkoły, które w latach 1916-1920 straciły życie podczas działań wojennych pracując jako sanitariuszki. Były to: Teresa Grodzińska, Marja Cyrańska, Zofja Tokarska, Eugenia Tochterman (zach. oryginalna pisownia z tablicy).
2. Wśród znanych absolwentek „Gajlówki” znajdują się nazwiska córek dwukrotnego prezydenta Radomia – Józefa Grzecznarowskiego: Haliny Szpilman (żona słynnego pianisty Władysława Szpilmana) i Danuty Skrzypczyk oraz Marii Fołtyn, radomianki, słynnej śpiewaczki operowej, założycielki i prezes Towarzystwa Miłośników Muzyki Moniuszki.
3. W Garbatce, miejscowości letniskowej niedaleko Radomia, Maria Gajl udostępniła uczennicom dom wypoczynkowy – willę „Radosna”, z którego korzystały za darmo zarówno w okresie wakacyjnym jak i na tzw. Zielonych szkołach, podczas których zajęcia odbywały się na świeżym powietrzu. Willa „Radosna” była (obok Pensjonatu „Uzdrowisko” p.w. św. Teresy dla dzieci chorych na choroby płuc) ważnym miejscem edukacji i wychowania. Od maja do końca okresu wakacji, uczennice „Gajlówki” przyjeżdżały do Garbatki, gdzie uczyły się i wypoczywały.
4. Podczas okupacji nauczyciele „Gajlówki’ zorganizowali tajne nauczanie w prywatnych mieszkaniach. Na tajnych kompletach prowadzono zajęcia ze wszystkich przedmiotów. Od czerwca 1940 r. do stycznia 1945 r. na kompletach szkoły Marii Gajl drugą klasę liceum ukończyło 59 osób a czwartą klasę gimnazjum 132 osoby.
5. W 2017 r. „Resursa Obywatelska” wyprodukowała w ramach cyklu „Radomskie Portrety” film dokumentalny pt. „Nauczycielka. Wspomnienie o Marii Gajl 1865-1945” dostępny na kanale YouTube.
Teresa Jadwiga Grodzińska (1899-1920), bohaterska sanitariuszka II batalionu 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich, pośmiertnie odznaczona Orderem Virtuti Militari jako pierwsza kobieta w II RP i jako jedna z dwu nim odznaczonych w czasie trwania wojny (przed traktatem ryskim). Ukończyła kurs sanitarny i odbyła praktykę pielęgniarską w Szpitalu Ujazdowskim. W lipcu 1920 r. zgłosiła się na ochotnika wraz z kuzynką Janina Zdziarską do wojska, otrzymując przydział do II batalionu 4 Pułku Piechoty Legionów Polskich. W walkach z armią bolszewicką w okolicach Hrubieszowa Teresa wykazała się ogromną odwagą i poświęceniem. Podczas przeprawy przez płonący most na rzece Huczwie, pod ostrzałem wroga przenosiła na własnych plecach rannych żołnierzy. Zajęta ich opatrywaniem, nie zdołała się wycofać i została wzięta do niewoli. Zginęła w tragicznych okolicznościach zamordowana przez bolszewików we wsi Stepankowice.
CIEKAWOSTKI:
1. Pogrzeb Teresy Grodzińskiej zmienił się w manifestację patriotyczną z udziałem całego miasta i ludności okolicznych miejscowości. Melchior Wańkowicz pisał: „Otrzymała pogrzeb z honorami wojskowymi i Virtuti Militari na trumnę”.
2. W 1926 r. imieniem Teresy Grodzińskiej nazwano jedną z sal Wojskowego
Szpitala Ujazdowskiego w Warszawie i umieszczono w nim tablicę pamiątkową jej poświęconą. Zarówno sala jak i tablica zostały zniszczone w czasie II wojny światowej.
3. Po wojnie pamięć o Teresie Grodzińskiej była niszczona, rozbito nawet poświęcone jej tabliczki znajdujące się w murze cegiełkowym zamku na Wawelu, w tym tabliczkę ufundowaną przez 4 Pułk Piechoty Legionów. Dopiero w latach 90. zaczęto przywracać o niej pamięć, m.in. w 1997 r. ponownie pojawiła się poświęcona jej tabliczka na Wawelu, a w 2007 r. przywrócono tablicę w III LO w Radomiu, gdzie jest upamiętniona.
Maria Helena Kelles – Krauz z domu Nynkowska (1882-1969), radomianka, socjalistka, działaczka społeczna, niepodległościowa, oświatowa i polityczna, pierwsza w Polsce kobieta wybrana spośród radnych, na Prezesa Rady Miejskiej w Radomiu w 1919 r. Funkcję tę pełniła przez dwie kolejne kadencje do 1926 r. Pod koniec 1904 r. wyszła za mąż za Stanisława Kelles-Krauza, wówczas studenta medycyny. Po latach spędzonych na obczyźnie, w 1911 r. powrócili do Radomia. Zaangażowała się w organizację Oddziału Towarzystwa Kultury Polskiej; włączyła się w pracę miejscowej PPS i Związku Strzeleckiego. W latach 1915-1919 była przewodniczącą okręgu radomskiego Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego. W okresie międzywojennym należała do czołówki działaczy PPS w Radomiu. Po wybuchu II wojny światowej i aresztowaniu jej męża (został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen), trudniła się wyrobem mydła w domowych warunkach. Po zakończeniu wojny krótko pracowała jako ławnik w radomskim wydziale oświatowym. W marcu 1946 wyjechała z mężem do Danii, gdzie Kazimierz Kelles-Krauz objął stanowisko ambasadora Polski. Tam nauczyła się języka duńskiego i zajęła się tłumaczeniem tamtejszej literatury. Była również tłumaczką z języka rosyjskiego. W 1954 r. Kelles-Krauzowie powrócili do Polski i zamieszkali w Warszawie. Maria Kelles-Krauz zmarła w 1969 r., jest pochowana na cmentarzu Powązkowskim.
CIEKAWOSTKI:
1. Rodzice Marii żyli w separacji, co było zjawiskiem nieczęsto spotykanym w XIX w. w Polsce, a już niemalże ewenementem na tzw. prowincji. Maria mieszkała przy ulicy Spacerowej 12/14 (obecnie M. Reja) z matką, bratem i ciotką. We wspomnieniach to właśnie wychowującej ją ciotce i dostarczonym przez nią wzorcom, przypisuje wykształcenie w swoim charakterze wszelkich cech dobrych.
2. Nosiła przydomek „Krauzicha”, który przez lata towarzyszył jej publicznej działalności.
3. Liga Kobiet w porozumieniu z kobietami ze wszystkich organizacji kobiecych, zorganizowała słynny wiec, który odbył się 3 listopada 1918 r. w kinie Corso, by domagać się równych praw obywatelskich dla kobiet.
4. W jej mieszkaniu odbywały się tajne komplety, prowadzone m.in. przez jej przyjaciółkę Elżbietę Jackiewiczowi, polonistkę i pisarkę, autorkę m.in. Pokolenia Teresy.
5. W 2016 r. Resursa Obywatelska wyprodukowała w ramach cyklu „Radomskie
Portrety” film dokumentalny pt. Maria Kelles-Krauz (1882-1969) dostępny na kanale YouTube .
Helena Weronika Kisiel (1925-2015), historyk, długoletnia dyrektorka Archiwum Państwowego w Radomiu (1959-1986); działaczka społeczna, autorytet w dziedzinie Radomia i jego dziejów. Helena Kisiel była członkiem-założycielem radomskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego i Radomskiego Towarzystwa Naukowego oraz aktywnym działaczem Stowarzyszenia Archiwistów Polskich. Za pracę zawodową i społeczną została wyróżniona wieloma odznaczeniami, m.in. Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi.
CIEKAWOSTKI:
1. Po zakończeniu wojny, pracowała jako dyżurny ruchu w Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych Wrocław (była jedyną w Polsce kobietą dyspozytorką).
2. Była bardzo pracowita, profesjonalna, skromna, dążyła do wyznaczonego celu, nie bała się nadmiernego wysiłku. Pracując w systemie 24 godziny pracy na 48 godzin wolnego, podjęła studia stacjonarne na wydziale historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, które ukończyła w 1952 r. wraz z kursem archiwistycznym.
3. W 1953 r. przeniosła się do Radomia i rozpoczęła pracę w Archiwum Państwowym (dawna siedziba: Żeromskiego 53).
4. Była wielkim autorytetem w dziedzinie archiwistyki, znała świetnie język niemiecki, materiały z okresu okupacji hitlerowskiej były głównym elementem jej zainteresowania. Była zapraszana, co było wówczas ewenementem, na spotkania dyrektorów archiwów państwowych szczebla wojewódzkiego.
5. Obroniła doktorat w 1979 r.
6. Od pracowników Archiwum Państwowego w Radomiu dostała dyplom za rodzinną atmosferę w pracy.
7. Kwestowała na Cmentarzu Rzymskokatolickim przy ul. Limanowskiego w Radomiu nie naciskając na datki; uważała, że każdy chciałby dać datek, ale nie każdy może, dlatego też jej puszka nie należała do najbardziej wypełnionych. Nie biła rekordów, cieszyła się każdą najdrobniejsza kwota, którą udało jej się zebrać.
8. Zawsze była sobą i szanowała ludzi. Uważała, ze najważniejszy jest kontakt z człowiekiem, jak nie osobisty, to listowny.9. W 2019 r. „Resursa Obywatelska” wyprodukowała film dokumentalny z serii „Portrety Radomskie” zatytułowany: „Refleksja o doktor Helenie Kisiel (1925-2015)”. W dokumencie poświęconym życiu i działalności dr Heleny Kisiel, o jej postawie życiowej, pracy i działalności społecznej opowiadają współpracownicy, przyjaciele i rodzina. Film dostępny jest na kanale YouTube.
Wanda Malczewska – urodziła się w Radomiu 15 maja 1822 r. w rodzinie szlacheckiej herbu Tarnawa. W radomskim kościele farnym przyjęła sakrament Chrztu Świętego oraz przystąpiła do Pierwszej Komunii Świętej. W rodzinnym mieście spędziła początkowe 25 lat życia i tu po raz pierwszy miała nadprzyrodzone wizje Chrystusa. Po zamieszkaniu w 1847 r. u rodziny Siemieńskich najpierw w Klimontowie i Zagórzu na terenie Zagłębia, a od 1870 r. w Żytnie koło Radomska – wielokrotnie dostępowała mistycznych kontaktów z Jezusem i Matką Bożą. Historycznego znaczenia nabrała wizja z 15 sierpnia 1873 r., podczas której Matka Chrystusa przepowiedziała Jej, że w Uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Polska odniesie wielkie zwycięstwo nad potężnym wrogiem, a dzień ten stanie się w przyszłości narodowym świętem. Ta zapowiedź w cudowny sposób spełniła się w 1920 r. w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Mistyczka zmarła w opinii świętości 25 września 1896 r. w Parznie koło Bełchatowa, gdzie spędziła ostatnie trzy lata swego życia i pochowana została na tutejszym cmentarzu. Od przeniesienia w 1923 r. trumny z Jej szczątkami do krypty pod kościołem parafialnym nie ustaje Jej kult. W 2006 roku papież Benedykt XVI ogłosił dekret o heroiczności cnót Wandy Malczewskiej. Odtąd przysługuje Jej tytuł Czcigodnej Sługi Bożej.
CIEKAWOSTKI:
1. Wanda Malczewska pierwszych nadprzyrodzonych kontaktów z Chrystusem doznała w Radomiu jako kilkuletnia dziewczynka. Miały one miejsce w rodzinnym domu – a familia Malczewskich mieszkała wówczas w budynku klasztornym oo. Bernardynów.
2. Po śmierci matki w 1835 r. kilkunastoletnia Wanda spotkała jej ducha w noc Zaduszkową, ukryta we wnętrzu kościoła oo. Bernardynów.
3. Na terenie dawnego majątku Prędocinek (dziś okolice ronda przy ul. Grzecznarowskiego) zachowała się kapliczka dedykowana ojcu Wandy Malczewskiej – Stanisławowi, zmarłemu w 1848 r.
4. Po wyjeździe z Radomia w 1847 r. Wanda Malczewska zasłynęła swą bezinteresowną działalnością patriotyczną, społeczną i wychowawczą. Niosła pomoc chorym i ubogim, wypełniając swym życiem w heroiczny sposób ewangeliczny ideał miłości Boga i bliźniego.
5. Wanda Malczewska posiadała dar rozeznawania sumień i jednania zwaśnionych.
6. Wanda Malczewska nie mając praktycznie żadnego majątku swój skromny udział w rodowym spadku przekazała na kształcenie bratanka Jacka – późniejszego słynnego malarza.
Halina Szpilman z d. Grzecznarowska (1928-2020), była córką Józefa Grzecznarowskiego polskiego działacza socjalistycznego i związkowego, dwukrotnego prezydenta Radomia (19287-1930 i 1938-1939). W 1948 r. rozpoczęła studia medyczne, w 1950 r. wyszła za mąż za Władysława Szpilmana – znakomitego polskiego kompozytora, pianistę i aranżera. Została wybitną lekarką, pracując w Instytucie Hematologii – była uwielbiana przez pacjentów i ceniona przez współpracowników. Przez lata Halina Szpilman współpracowała z biurem Rzecznika Praw Obywatelskich, była ekspertką ds. osób z niepełnosprawnościami i członkinią zarządu Fundacji Sue Ryder, pomagającej chorym i najuboższym.
CIEKAWOSTKI:
1. Ona i jej siostra Danuta była absolwentkami słynnej „Gajlówki” czyli Zakładów Naukowych Żeńskich Marii Gajl w Radomiu.
2. O swoich dramatycznych wspomnieniach z okresu okupacji niemieckiej, o aresztowaniu ojca – Józefa Grzecznarowskiego i życiu w Radomiu podczas wojny opowiada w filmie pt. “Nauczycielka. Film dokumentalny o Marii Gajl” zrealizowanym przez OKiSz „Resursa Obywatelska”.
Maria Sylwia z Kuźnickich Walewska (1895-1980), ziemianka, kobieta postępowa, wnikliwa obserwatorka życia. Swoje spostrzeżenia zapisywała w pamiętnikach wydanych później w dwóch publikacjach: „Rok 1918. Wspomnienia” oraz „W cieniu ustawy o reformie rolnej. Wspomnienia 1944 -1945”. W latach 1920 – 1945 gospodarowała wraz z mężem Aleksandrem Walewskim w odziedziczonym po ojcu majątku Kowala-Stępocina. Bardzo aktywnie działała społecznie; angażowała się we wszelkie formy aktywności na rzecz uzyskania przez kobiety praw wyborczych. W 1945 r. w wyniku reformy rolnej przeprowadzonej przez władze PRL rodzinę Walewskich pozbawiono majątku Kowala – Stępocina. Zmuszeni do opuszczenia Kowali, zamieszkali w Radomiu. Maria podjęła pracę przy prowadzeniu ogrodu przyszkolnego w Technikum Handlowym, jej męża aresztowano; wkrótce po opuszczeniu więzienia wyniszczony i chory zmarł. Maria Walewska do końca życia mieszkała w Radomiu, zmarła w 1980 r. Pochowana w rodzinnym grobowcu Kuźnickich i Suligowskich na cmentarzu rzymskokatolickim przy ulicy Limanowskiego.
CIEKAWOSTKI:
1. Jej polityczne przemówienie wygłoszone na kobiecym wiecu 3 listopada 1918 r. w kinie Corso było wysoko oceniane w kręgach politycznych i społecznych, jednak Walewska nie powtórzyła już swego sukcesu rezygnując z dobrze zapowiadającej się kariery politycznej.
2. Angażowała się społeczne w prace Koła Gospodyń Wiejskich, Radomskiego Koła Ziemianek, którego od 1924 r. była wieloletnią przewodniczącą. Uczyła kobiety z Kowali pieczenia, szycia, higieny oraz podstawowej opieki medycznej.
3. Posyłając swoje dzieci do gimnazjum Walewscy płacili również za naukę kilkorga dzieci z biednych rodzin z Kowali.
4. W 2020 roku w Kowali jednej z ulic nadano imię Marii Walewskiej.
5. W 2018 r. Resursa zrealizowała dokument pt. „Kobiety niepodległości. Maria z Kuźnickich Walewska (1895-1980)” dostępny na kanale YouTube .