Według przekazów historycznych żydowscy kupcy docierali na ziemie między Wisłą a Odrą już w X w. W późniejszym okresie od wieku XI do XVI, kolejnymi falami przybywała do Polski ludność żydowska uciekająca z zachodu Europy przed pogromami i prześladowaniami.
Rosnącemu osadnictwu sprzyjały przywileje i prawa wydawane przez kolejnych władców. W średniowieczu najbardziej znanym z nich był tzw. Statut Kaliski z 1264 r., w którym książę Bolesław Pobożny gwarantował Żydom między innymi: wolność religijną, swobodę sprawowania kultu, możliwość prowadzenia handlu i działalności finansowej, a także ochronę przed prześladowaniami. Statut nadawał ponadto ludności wyznania mojżeszowego prawo do posiadania samorządu z własnym kahałem (gminą wyznaniową) i uprawnieniami sądowniczymi w stosunku do członków społeczności. W kolejnych stuleciach samorządność przybierała formę Senioratów powołanych dla Małopolski i Wielkopolski.
Ewenementem w skali Europy było powołanie w Polsce Sejmu Czterech Ziemstw czyli tak zwanego Waadu, w skład którego wchodzili przedstawiciele 70 żydowskich kahałów z terenów całej Rzeczpospolitej. Przedstawiciele Waadu, podejmowali najważniejsze decyzje w sprawach prawnych, ale też zajmowali się ściąganiem podatku pogłównego oraz regulowali najważniejsze aspekty życia społeczno-religijnego wspólnoty.
Wraz z upływem stuleci, różnice kulturowe i społeczne między wyznającą judaizm odmienną, odizolowaną społecznością żydowską, a mieszkańcami miast polskich powodowały konflikty na bazie konkurencji w handlu i rzemiośle oraz stereotypów kulturowych. Przybierały one niejednokrotnie postać gwałtownych tumultów antyżydowskich i pogromów o podłożu religijnym. Do jednego z pierwszych doszło w stołecznym Krakowie w roku 1407. Konflikty wybuchające w Krakowie na przestrzeni blisko 100 lat doprowadziły do przeniesienia ludności żydowskiej na teren tzw. Kazimierza (obecnie dzielnica Krakowa), który w przyszłości stanie się znaczącym ośrodkiem kulturowym, gospodarczym, a także filozoficzno-religijnym dla Żydów polskich. Niemniej jednak przez kolejne wieki ogólne warunki życia, a także wolności i prawa jakimi cieszyła się społeczność Żydów, przyciągały do Polski rzesze prześladowanych uciekinierów z całej Europy.
Stosunek naszych przodków do ludności żydowskiej widoczny jest szczególnie w prawach zawartych w Konstytucji 3 Maja. Wśród uregulowań prawnych i ustaw podjętych w latach 1788-1792 znalazły się regulacje zapewniające mieszkańcom Rzeczpospolitej wyznania mojżeszowego: nietykalność osobistą, ochronę przed pogromami, ulgi ekonomiczne i ułatwienia dotyczące działalności handlowej. Po upadku Rzeczpospolitej Szlacheckiej, zaborcy początkowo wprowadzili zarządzenia ograniczające samorządność gmin żydowskich, utrudniającą handel i funkcjonowanie rzemiosła. W II poł. XIX w. sytuacja społeczna i gospodarcza Żydów uległa znaczącej poprawie. Pozwoliło to na dynamiczny rozwój kultury żydowskiej, religii oraz kontynuowanie zwyczajów i stylu życia. Wszystkie te czynniki współtowarzysząc, doprowadziły do powstania fenomenu określanego jako Sztetl (miasteczko).
Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę, na mocy tzw. Małego Traktatu Wersalskiego z 1919 r. Żydom, podobnie jak innym mniejszościom zamieszkującym tereny II Rzeczpospolitej, zagwarantowano pełnię praw obywatelskich w tym: wolność wyznania, zrzeszania się, prowadzenia działalności oświatowej. Przywileje te potwierdziły kolejne Konstytucje II RP. W okresie międzywojennym nasiliły się jednak tarcia między społecznością żydowską a mieszkańcami miast oraz środowiskami narodowymi. Spory spowodowane były m.in. silną konkurencją w handlu, finansach, usługach i rzemiośle. Wpływ na to miały również mocno wykształcone wzajemne stereotypy, częściowo z jednej strony o podłożu antysemickim, czy wynikającym z odmienności religijno-kulturowej, a z drugiej z oskarżeń o wspieranie przez część Żydów ideologii marksistowskiej i partii komunistycznej. Różnice te znalazły odbicie w publicystyce oraz ostrych artykułach publikowanych w prasie prawicowej i narodowej.
Po wybuchu II wojny światowej na terenach okupowanej Polski władze niemieckie rozpoczęły proces prześladowań i eksterminacji ludności żydowskiej. Od 1939 roku rozpoczęto tworzenie na terenie miast obszarów zamkniętych zwanych gettami (pierwsze powstało w Piotrowie Trybunalskim 8 października 1939 r.), a następnie od lata 1942 rozpoczęła się zagłada zamieszkującej getta ludności żydowskiej (ostatnie getto zlokalizowane na terenie Łodzi zlikwidowane zostało 29 sierpnia 1944 r.). W wyniku realizacji zbrodniczego planu zwanego „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej” z 3 milionowej populacji Żydów polskich wojnę przetrwało zaledwie 80 tysięcy.
BEATA WOJCIECHOWSKA